گذرحسنقلی شاملو؛ یادگار صفوی

خیابان‌ها و کوچه‌های مشهد در طول چند قرن، تغییرات زیادی یافته است دراین میان، معدود مسیر‌هایی است که شمایل قدیمی خود را حفظ کرده باشد. این مسیر‌ها نیز در جداره تغییرات زیادی به خود دیده، ولی راه آن‌ها به کالبد شهر در سال‌های نخست کشیده شدن برج وباروی طهماسبی به دور شهر، همچنان وفادار مانده است.

«کوچه نواب صفوی ۸» در محله پایین خیابان یکی از این معدود مسیر‌های مقاوم دربرابر تغییرات شهری است؛ کوچه‌ای که با تطبیق نقشه‌های مختلف، می‌توان فهمید همچنان ساختار کلی خود را حفظ کرده و کمترین تغییر ممکن را در ۱۵۰ سال اخیر به خود دیده است.

نام‌های کوچه در گذر زمان

این گذر از همان سال‌های نخست به دلیل مالکیت حسنقلی خان شاملو بر اغلب اراضی آن و وجود حمام بزرگ حسنقلی در آن، تا همین امروز به نام این شخصیت مشهور است؛ البته شهرداری در طول سالیان گذشته، نام‌های دیگری مانند «صفوی ۸» در سالیان قبل از انقلاب اسلامی و «شهید نواب صفوی» و «پایین خیابان ۸» در سال‌های اخیر بر تابلوی آن نوشته است.

نام دیگر کوچه متأثر از ارتباط انتهای این کوچه با کوچه قراولخانه قدیم است. قراولخانه ۱۷، سپس سالاری مقدم ۱۷ و اکنون نوروزی مقدم ۲ بر تابلوی این بخش کوچه نشسته است. وضعیت نام گذاری فرعی‌های کوچه هم در نوع خود جالب است.

فرعی شماره یک آن، در قدیم به نام کوچه مخملباف شناخته می‌شد و فرعی شماره ۲ کوچه نیز سلام نام داشت. فرعی شماره ۳ روزگاری حاج ابراهیم و سپس فاطمیه نام گرفت و فرعی شماره ۷ نیز به نام راهبی معروف بود که ره باغ سلام بر بقایای آن ایجاد شده است.

حسنقلی تا پایان دوران قاجار

عمر کوچه حسنقلی دست کم به اواسط حکومت صفویه بر ایران بازمی گردد. حسن خان یا حسنقلی خان شاملو در دوره شاه صفوی، مدتی بیگلربیگی خراسان بود و در همان دوران، زمین‌های زیادی را در بخش شمالی نهر آب خیابان و مقابل زمین‌هایی که برادرش عباسقلی خان شاملو دراختیار گرفته بود، مالک شد.

وی مسیری مشخص در بین زمین‌های خود از کنار کاروان سرا و حمامی که ایجاد کرده بود تا کوچه قراولخانه آن زمان احداث کرد تا بدین گونه، شرایط دسترسی مردم ساکن نوغان و پشت قبرستان قتلگاه آن زمان (باغ رضوان سال‌های بعد) را به بخش جنوبی نهر آب شهر و بعد‌ها پایین خیابان، فراهم کند. این کوچه بسیار منظم طراحی شده بود، تاجایی که به گواه اسناد و نقشه‌های باقی مانده، یکی از مسیر‌های مستقیم درون شهری مشهد در دوران قاجار بوده است.

در نقشه دالمج، مربوط به سال ۱۲۴۸ خورشیدی، کوچه حسنقلی با عبور از شکست ابتدایی آن درمقابل حمام حسنقلی، تا محل تقاطع کوچه قراولخانه، یک مسیر مستقیم با کمترین انحنای ممکن است. براساس این نقشه، حسنقلی در آن زمان، دارای چهار فرعی شرقی و دو فرعی غربی بوده است که تنها فرعی‌های دوم و سوم شرقی به شبکه راه‌های درون شهری آن زمان شهر اتصال داشتند. این دو کوچه، یکی به کوچه حمام حاج میرزاابراهیم و دیگری به کوچه‌ای که ظاهرا در آن زمان هم ادامه کوچه حسنقلی خوانده می‌شده، متصل بودند و هر دو به کوچه قراولخانه ختم می‌شدند. 

خان یا همان کاروان سرای زنبورکچی ها، حمام حسنقلی، تکیه حاج سیدرضا و منجلاب پشت آن، مهم‌ترین فضا‌های عمومی کوچه حسنقلی بود. وضعیت کوچه به گواه نقشه هرتسفلد، ترسیم شده در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، تغییر مهمی نسبت به دوران میانه قاجار پیدا نکرده و به عبارت بهتر، از هنگام ایجاد در عصر صفوی تا پایان دوران قاجار، ثابت بوده است.

حسنقلی در دوران پهلوی‌ها

کوچه حسنقلی هم مانند سایر فضا‌های شهری مشهد در دوران پهلوی بر اثر تغییراتی که در نظام‌های اجتماعی این دوران رخ داد، شرایط جدیدی را به خود دید. در این دوران، تخریب‌های رخ داده در بافت اطراف حرم مطهر رضوی در دو دوران نایب التولیه‌ای محمدولی اسدی در سال‌های نخست و عبدالعظیم ولیان در سال‌های آخر دوران پهلوی، شرایط زندگی در این کوچه را بسیار تغییر داد.

با تخریب برخی بنا‌های مسکونی و مذهبی اطراف حرم مطهر در عصر اسدی، این بنا‌ها در کوچه‌های لایه دوم اطراف حرم مطهر احیا شدند و بدین گونه، بخشی از حاشیه کوچه (حدفاصل کوچه سلام و کوچه راهبی) به بنای «حسینیه خبازان ارض اقدس» یا همان «نانوایان مشهد مقدس» اختصاص پیدا کرد. همچنین در سوی دیگر کوچه و کمی بعد از حمام حسنقلی، مسجد امام حسن مجتبی (ع) بنا شد.

دیگر تغییر مهم این دوران، از رونق افتادن فعالیت صنف پوست فروش بود که بخش مهمی از آنان در کاروان سرای قرارگرفته در محدوده شرقی ابتدای کوچه، مشغول فعالیت بودند. پس از مدتی، بخشی از این کاروان سرا به فضایی اقامتی تبدیل شد و پوست فروشان در بخش دیگر آن حسینیه ساختند.

در این بین با تقسیم پلاک‌های بزرگ موجود در کوچه و فرعی‌های آن، تعداد فرعی‌های مسیر اصلی کوچه و همچنین برخی انشعابات آن افزایش پیدا کرد. بر اساس نقشه سال ۱۳۳۳ مشهد در آن دوران، تعداد فرعی‌های غربی کوچه به دو عدد و شمار فرعی‌های شرقی به پنج عدد رسیده بود که البته تمام فرعی‌های جدید، کوتاه و بن بست بودند؛ واقعیتی که برای آن دلیلی جز تقسیم پلاک‌های بزرگ کوچه به پلاک‌های کوچک‌تر نمی‌توان پیدا کرد.

این وضعیت تا پایان دوره پهلوی ادامه داشت، تاجایی که پس از تغییر وضعیت حمام‌ها از خزینه به دوشی، محدوده منجلاب پشت حمام خشک و تبدیل به بنا‌های مسکونی شد و هم زمان پلاک‌های موجود در حاشیه، کوچک و کوچک‌تر شد و کاربری آن‌ها ابتدا به مسکونی تبدیل شد و سپس در سال‌های پس از تخریب‌های رخ داده در اطراف حرم، توسط ولیان به اقامتی تغییر کرد.

حسنقلی پس از انقلاب اسلامی

روند فعالیت‌های عمرانی و اجتماعی سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب که ادامه سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ بود، بر کوچه حسنقلی نیز تأثیری، چون سایر کوچه‌های پایین خیابان گذاشت. در این دوران که تاحدود سال ۱۳۷۴ و نخستین گام‌های اجرای طرح جدید نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی ادامه داشت، به مرور کوچه از جمعیت قدیمی و اصیل خود خالی شد و فضا‌های اقامتی کوچک و بزرگ، جای منازل مسکونی را گرفتند. بیشتر این فضا‌های اقامتی دراختیار اهالی استان یزد و گاه اصفهان و کرمان بود.

 اما با اجرای طرح جدید اطراف حرم مطهر، وضعیت کوچه حسنقلی به طورکامل تغییر کرد. عبور ره باغ سلام از بخشی از کوچه، هم باعث نابودی تعداد زیادی از پلاک‌های مسکونی و اقامتی آن و به طور مشخص کوچه راهبی شد و هم ارتباط بخش پایانی کوچه را با بدنه اصلی آن قطع کرد.

در شرایط کنونی، بخش انتهایی کوچه یعنی محدوده تلاقی دو کوچه حسنقلی و قراولخانه، دیگر هیچ ارتباط مشخصی با کوچه اصلی ندارد و به همین دلیل نیز در نقشه‌های شهری، تنها فرعی شماره ۲ کوچه شهید نوروزی مقدم نام دارد. از دیگرسو، ایجاد شارستان شوشتری باعث شد ساکنان فرعی‌های سوم و هفتم کوچه به صورت مستقیم و بدون استفاده از مسیر اصلی کوچه حسنقلی، به شارستان و درنتیجه به سایر فضا‌های شهری راه پیدا کنند.  

عبور ره باغ سلام ارتباط بخش پایانی کوچه را با بدنه اصلی آن قطع کرد

دیگر تغییر مهم کوچه حسنقلی در این دوران، تخریب کامل کاروان سرای زنبورکچی‌ها و تلاش برای اجرای یک پروژه بزرگ اقامتی تجاری به جای آن و البته پلاک‌های بعد از آن تا ابتدای کوچه سلام بود؛ اقدامی که باعث نابودی کامل کوچه سلام نیز شد. همچنین در این دوره به جای حمام حسنقلی، پروژه بزرگ اقامتی دیگری احداث شد تا اکنون تنها یک خانه قاجاری در فرعی نخست و سه خانه ارزشمند پهلوی اول در حاشیه ره باغ سلام و سرانجام حسینیه خبازان، تنها بنا‌هایی باشند که خبر از قدمت کوچه می‌دهند.

چهره‌های شاخص کوچه

افزون بر حسنقلی شاملو، خاندان روحانی پرورطباطبایی را باید برجسته‌ترین چهره شناخته شده ساکن کوچه حسنقلی دانست؛ خاندانی که شاخص‌ترین چهره‌های آن، مرحوم حجت الاسلام والمسلمین سیدمهدی طباطبایی، نماینده ادوار مشهد در مجلس شورای اسلامی و استاد برجسته اخلاق، و همچنین مرحوم حجت الاسلام والمسلمین سیدجعفر طباطبایی، مبلغ برجسته اصول اخلاقی، هستند. خاندان خادم الخمسه که یکی از آنان یعنی محمود خادم الخمسه اکنون مدیرعامل بیمارستان خیریه امام زمان (عج) است، از دیگر چهره‌های نامی ساکن کوچه هستند.

همچنین باید از حاج احمد طیرانی و پدرش ملاعلی عطار، از بزرگان طب سنتی مشهد، به عنوان قدیمی‌های این کوچه یاد کرد. ماشاءالله جعفرنیا، نویسنده مردمی و نام آشنای مشهدی، هم که مدتی است خانه آبا واجدادی اش را به عنوان سرای اهل قلم، محل تضارب آرای اهالی محل کرده، چندین نسل ساکن کوچه بوده است. خانواده‌های طالبی، رضایی، قزوینی نانوا، قادری، حاجی رعنایی، نعیمی، حاجی زاده ها، مصیب حیدرپور و کاظمی اصفهانی نیز هرکدام در دوره‌ای ساکن این کوچه بوده اند یا اکنون همچنان در آن به سر می‌برند. 

در کنار این ها، حاجی عظیمی، رئیس سابق اتحادیه حمام داران مشهد، و حاج رضا و حسین مقدم، از هتل داران شناخته شده شهر، دوران کودکی تا جوانی را در کوچه حسنقلی گذرانده اند. سرانجام باید یادآوری کنیم سیداحمد احمدی، شهید یکشنبه خونین دی ماه ۱۳۵۷ مشهد و شهید اسماعیل بیت اللهی، نام آورترین شهدای کوچه حسنقلی محسوب می‌شوند.

* این گزارش دوشنبه ۱۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۰۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.